Δρ. Παύλος Κοκτσίδης*

Η γενική αντίληψη που αφορά την πνευματική προπαρασκευή και διάδοση των επαναστατικών ιδεών στον ελληνικό χώρο του 19ου αιώνα, συνδέει την επίδραση που άσκησε ο κλασικός «Ευρωπαϊκός Διαφωτισμός», διαμέσου των Ελλήνων διανοούμενων της εποχής, με την αναδυόμενη πολιτική τάξη των επαναστατημένων Ελλήνων. 

Η επικρατούσα αντίληψη, όπως αυτή σχηματίζεται στην «σχολική ιστορία», παρουσιάζει την Ελληνική Επανάσταση ως το σχεδόν άμεσο παράγωγο της ενσάρκωσης των κοσμικών, ανθρωποκεντρικών και ορθολογιστικών πολιτικών αντιλήψεων του «Διαφωτισμού» σε επαναστατική πράξη και κατά τρόπο σαφή συνδέει την επανάσταση-ορόσημο κατά της μοναρχίας στην Γαλλία τον Ιούλιο του 1789 με την εθνική επανάσταση των Ελλήνων.

Παρόλο που το επαναστατικό καθεστώς στην Γαλλία γρήγορα αποσαθρώθηκε και κατέρρευσε, επιστρέφοντας στο καθεστώς δεσποτείας, η επικρατούσα ιστοριογραφία συνεχίζει να συνδέει το μεταγενέστερο επαναστατικό εγχείρημα των Ελλήνων με την «εξαγωγή των ιδανικών της Γαλλικής Επανάστασης», και συνεπώς υπονοεί πως υπήρξε μια προφανής και άμεση διασύνδεση με τους στρατηγικούς συνυπολογισμούς των Ελλήνων.    

Διαβάστε επίσης: 200 Χρόνια από την Ελληνική Επανάσταση | Το χρονολόγιο του αγώνα σε βίντεο

Η καθιερωμένη οπτική μάλλον υποτιμάει δυο σημαντικά προεπαναστατικά δεδομένα: το πλούσιο ιστορικό των ελληνικών ένοπλων εξεγέρσεων πριν το 1821 και το γεγονός ότι η φιλελεύθερη «επαναστατική αλυσίδα» που οδήγησε στην σύσταση του εθνο-κράτους στην Ευρώπη, είχε μάλλον ως ουσιαστική αφετηρία την επιτυχημένη Αμερικανική Επανάσταση κατά της βρετανικής αποικιοκρατικής διοίκησης (American War of Independence, 1765-1783).

Το πλούσιο ιστορικό των ελληνικών ένοπλων εξεγέρσεων προ του 1821 αποτελεί ίσως το πιο κύριο και διαχρονικό  προεπαναστατικό δεδομένο. Άλλωστε, πολύ πριν το 1821, η επαναστατική δραστηριότητα των Ελλήνων είχε ήδη γράψει πολλά ιστορικά χιλιόμετρα, με δεκάδες μαζικές, οργανωμένες και μη εξεγέρσεις σε όλο τον ελληνικό χώρο. Η διάδοση των επαναστατικών κινημάτων στην Ευρώπη μετά την Αμερικανική Ανεξαρτησία, με την εξέγερση των United Irishmen (1798) κατά της ακραία διχαστικής βρετανικής κυριαρχίας στην Ιρλανδία και με την έναρξη των Σερβο-Οθωμανικών συγκρούσεων (1804–1835), έθεσε την βάση μιας υπό διαμόρφωση εθνικής-λαϊκής συναίνεσης ως το μόνο λειτουργικό σχήμα για την πρόταξη πολιτικών και κοινωνικών διεκδικήσεων.

Πράγματι στην Αμερική σηματοδοτείται η πρώτη πετυχημένη οικοδόμηση ενός ανεξάρτητου κράτους (republic) βασισμένο στην εθνική σύσταση και την θεσμική εγκαθίδρυση φιλελευθέρων δημοκρατικών στοιχείων διακυβέρνησης, όπως η εκλογή κυβερνήσεων «από τον λαό, για τον λαό», η διασφάλιση των δικαιωμάτων ιδιοκτησίας, η ελευθερία του λόγου, του τύπου και των θρησκευτικών πεποιθήσεων. 

Η μετέπειτα κοσμοϊστορική ανατροπή της «Ελέω Θεού» δυναστείας των Βουρβόνων στην Γαλλία το 1789, η  οποία γρήγορα κακοφόρμισε, απέτυχε να μετουσιώσει τα ανθρωποκεντρικά και χειραφετικά στοιχεία στην διακυβέρνηση (Καθεστώς Τρόμου – La Terreur), οδηγώντας σε ατελέσφορους πολέμους με τα γειτονικά βασίλεια και στην μιλιταριστική δεσποτεία του Ναπολέοντα Βοναπάρτη (Empereur des Français), η οποία κατέληξε φυσικά στην «παλινόρθωση» της μοναρχίας (!), έστω και προσωρινά.

Διαβάστε επίσης: «Ελληνική Επανάσταση»: Η Γεωστρατηγική των Μεγάλων Δυνάμεων

Κρίνοντας από την έκβαση της (1815), η Γαλλική Επανάσταση μάλλον έπαψε να αποτελεί ενθαρρυντική επιρροή. Σε αντίθεση με την πολιτική επιτυχία και διάρκεια της Αμερικανικής Ανεξαρτησίας (1773), η Γαλλική Επανάσταση με τις συνακόλουθες καθεστωτικές βιαιότητες και την μετέπειτα παλινόρθωση της μοναρχίας, μάλλον θα έπρεπε να αποτελεί αντιπαράδειγμα για τους επαναστατημένους Έλληνες. Η Αμερικανική Εθνική Ανεξαρτησία εγκαινιάζει μια εθνο-απελευθερωτική τάση, η οποία είναι μάλλον συγγενέστερη με την Ελληνική. Αναμφίβολα, είναι δύσκολο να προσδιοριστεί ο ακριβής αντίκτυπος της Αμερικανικής Επανάστασης στο Ελληνικό Ζήτημα, καθώς μάλλον υπήρξε πολύ περιορισμένος, ωστόσο, από στρατηγικής άποψης είναι υπερβολικό να αποδίδεται η «επαναστατική παρόρμηση» των Ελλήνων στην αδάμαστη «Διαφωτιστική» δυναμική της Γαλλικής Επανάστασης. 

Παρά την επιρροή των μηνυμάτων της στην ελληνική διανόηση, η Γαλλική Επανάσταση, ως πολιτική διαδικασία και καθεστώς δεν περιείχε τα βασικά συστατικά στοιχεία της Ελληνικής πραγματικότητας  (αυτοδιάθεση – εθνοτισμός – θρησκεία). Πρώτον, η Ελληνική Επανάσταση ξεδιπλώθηκε ως διεκδίκηση της ατομικής και συλλογικής εθνικής αυτοδιάθεσης, της ελεύθερης αντιπροσώπευσης (η οποία ολοκληρώθηκε με την Επανάσταση της 3ης Σεπτεμβρίου 1843), της κατάργησης των θεσμικών διακρίσεων βάσει θρησκείας και της εν γένει αξιοπρέπειας του έθνους να ορίζει την μοίρα του ως ισότιμη και κυρίαρχη οντότητα σύμφωνα με τον πολιτισμό, τις ανάγκες και τις παραδόσεις του.  

Δεύτερον, η Ελληνική  Επανάσταση, σε αντίθεση με την Γαλλική, και παρά τις διαφωνίες και συγκρούσεις, δεν υπήρξε κατά βάση αντι-κληρικαλιστική, παρότι ήταν σίγουρα αντι-δεσποτική. Εξάλλου, η ανισοβαρής θεσμική σχέση (υποτέλειας) μεταξύ Ισλάμ και Χριστιανισμού στην Οθωμανική αυτοκρατορία προσέδωσε έντονη θρησκευτική διάσταση στην επανάσταση, αν και παράλληλα, το συμβιβαστικό πνεύμα του ανώτερου εκκλησιαστικού ιερατείου, ήρθε αντιμέτωπο  με την δυναμική επιρροή των φιλόδοξων πρώτο-αστών, των εμπόρων, ναυτικών και απόδημων Ελλήνων, και πραγματώθηκε χάρις την αγνή ελευθεριότητα και τόλμη των «Πειρατών και Κλεφταρματολών».

Τρίτον,  η πολιτιστική, θρησκευτική και γλωσσική συγγένεια, ή ακόμα και η πρακτική πολιτική συναίνεση για την δημιουργία εθνο-κράτους, αποτέλεσαν την βάση του πολιτικού ζητούμενου. Η Επανάσταση των Ελλήνων δεν ήταν το αποτέλεσμα κάποιας συστηματικής πολιτικής διαπαιδαγώγησης της κοινωνίας πάνω στα ιδανικά της κοσμοαντίληψης του Γαλλικού «Διαφωτισμού», δηλαδή του ανθρωποκεντρισμού (humanism), του ρασιοναλισμού και της κοσμικότητας. Γενικά, οι κύκλοι των εγγράμματων Ελλήνων λογίων ήταν περιορισμένοι και δρούσαν κυρίως εκτός του Οθωμανικού χώρου ή αποτελούσαν τμήμα του μορφωμένου ιερατείου. Τα αφυπνιστικά κηρύγματα ορισμένων εξ αυτών και οι θέσεις τους ήταν δύσκολο όχι μόνο να φτάσουν αλλά και να γίνουν κατανοητά από την μάζα των κτηνοτρόφων, κολίγων, ναυτικών, ψαράδων, εμπόρων, χειρωνάκτων και κλεφταρματολών της Οθωμανικής αυτοκρατορίας.

Ενώ κατανοούσαν (βίωναν) εμπειρικά την ιστορική κατάσταση υποτέλειας, δεν είχαν την δυνατότητα ωστόσο να διανοηθούν μια εναλλακτική πραγματικότητα, να συλλάβουν το οργανωμένο πολιτικό όραμα και σχέδιο που θα τους απάλλασσε από την μοίρα της συλλογικής υποτέλειας. Η ριψοκίνδυνη διαμεσολάβηση της «Φιλικής Εταιρείας», γεφύρωσε το χάσμα μεταξύ του χειμαζόμενου λαού και της μικρής αλλά αναδυόμενης μερίδας των απόδημων Ελλήνων γραφειοκρατών, εμπόρων, ναυτικών και σπουδαστών. Δίχως την «Φιλική Εταιρεία» το απελευθερωτικό όραμα θα παρέμενε εγκλωβισμένο στα χαρτιά, στα οράματα και στις συζητήσεις της Τεργέστης, τη Βιέννης, του Ιασίου και των Παρισίων. Η φιλοδοξία των απόδημων Ελλήνων γονιμοποίησε την επανάσταση και αποτέλεσε τον απαραίτητο συνδετικό κρίκο της «διαφωτιστικής διανόησης» με την πραγματική επαναστατική πράξη.

*Ειδικός Επιστήμονας Έρευνας και Διδασκαλίας Διεθνών Σχέσεων, Τμήμα Κοινωνικών και Πολιτικών Επιστημών, Πανεπιστήμιο Κύπρου  

Διαβάστε επίσης: Ο κυπριακός λαός στον Αγώνα – 20000 ονόματα Αγωνιστών της ΕΟΚΑ – ΠΙΝΑΚΑΣ

**Οι απόψεις και/ή τα σχόλια που εκφράζονται στα άρθρα ανήκουν σε έκαστο συγγραφέα και δύναται να μην αποτελούν άποψη και/ή τοποθέτηση και/ή να υιοθετούνται ως έχουν από την εταιρεία και/ή τους διαχειριστές του ιστότοπου. Περισσότερα στους όρους χρήσης της ιστοσελίδας.