Για δύο αιώνες, το Βυζάντιο ήταν εξασθενημένο και διαιρεμένο. Η αδυναμία της Δύσης για βοήθεια, η άσχημη οικονομική κατάσταση και η φυγή ανθρώπινου δυναμικού, οδήγησαν στη σταδιακή εξασθένηση και στην συρρίκνωση της παλαί ποτέ τεράστιας αυτοκρατορίας.

Το 1353, με την κατάληψη της Καλλίπολης από τους Οθωμανούς, ορδές φανατικών μουσουλμάνων μαχητών ήρθαν στην Ευρώπη και σταδιακά κύκλωσαν εδαφικά το Βυζάντιο, το οποίο έγινε το 1373 φόρου υποτελές στον Οθωμανό σουλτάνο. 

Επιπλέον, η Δύση δεν ήταν σε θέση να βοηθήσει αμυντικά την Κωνσταντινούπολη και δεν υπήρχε ούτε η πρόθεση. Τα οικονομικά συμφέροντα και οι πόλεμοι μεταξύ των αυτοκρατοριών της Ευρώπης δεν επέτρεπαν την έμπρακτη στρατιωτική αλλά και οικονομική βοήθεια προς την Πόλη. 

Η Βυζαντινή Αυτοκρατορία και η ευρύτερη περιοχή το 1450.

Η κατάκτηση της Κωνσταντινούπολης, ήταν φυσικό επόμενο της σταδιακής και αδιάκοπης επέκτασης της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας στην ευρύτερη περιοχή.

Τα πρώτα τάγματα Οθωμανών, έκαναν την εμφάνιση τους, στις 2 Απριλίου, ενώ ολόκληρο το στράτευμα έφτασε σταδιακά έξω από τα τείχη της πόλης εώς στις 5 Απριλίου. Την ίδια ημερομηνία έφτασε και ο σουλτάνος με τα τελευταία στρατεύματα και αμέσως απέκλεισε την πόλη από στεριά και θάλασσα.

Στις 6 Απριλίου κηρύχθηκε επίσημα η πολιορκία από τον Μωάμεθ Β΄, αφού πρώτα, σύμφωνα με τα έθιμα της εποχής, πρότεινε στους Βυζαντινούς να παραδώσουν την Πόλη υποσχόμενος ότι θα σέβονταν την ζωή και την περιουσία των κατοίκων, κάτι το οποίο απέρριψαν. 

Με την έναρξη της πολιορκίας, ξεκίνησε ο κανονιοβολισμός, με αποτέλεσμα ένα τμήμα των τειχών να καταστραφεί, όμως οι υπερασπιστές κατάφεραν να το επισκευάσουν γρήγορα. Ταυτόχρονα οι Οθωμανοί άρχισαν εργασίες για να παραγεμίσουν την τάφρο, ώστε σε περίπτωση ρήγματος των τειχών να μπορούν να επιτεθούν με άνεση. 

Από θαλάσσης, τα πλοία των οθωμανών έκαναν την πρώτη τους επίθεση, πιθανόν στις 9 Απριλίου, χωρίς κάποια επιτυχία, με αποτέλεσμα ο Μπαλτόγλου να περιμένει την άφιξη της μοίρας του Ευξείνου για να σχεδιάσει νέες επιχειρήσεις. Το διάστημα μεταξύ 6 με 11 Απριλίου ο Μωάμεθ με μερικά στρατεύματα κυρίευσε δύο φρούρια που υπήρχαν έξω από την πόλη, το Θεράπειο και Στουδίου, ενώ την ίδια περίοδο ο Μπαλτόγλου επιτέθηκε και κατέλαβε τα Πριγκηπόνησα.

Ο Αυτοκράτορας Κωνσταντίνος ΙΑ΄ Παλαιολόγος, μαζί με λιγότερο από 8.500, πολεμιστές κλήθηκαν να υπερασπιστούν την Πόλη. Ο ίδιος, μαζί με τις επίλεκτες μονάδες του ανέλαβε την υπεράσπιση του μεσαίου τμήματος των χερσαίων τειχών (Μεσοτειχίου), που ήταν και τα πιο ευπρόσβλητα. Απέναντί του τάχθηκε ο σουλτάνος με τους γενίτσαρους και άλλες επίλεκτες μονάδες, καθώς και το μεγάλο κανόνι που κατασκεύασε ο Ουρβανός. 

Φανταστικό πορτραίτο του Κωνσταντίνου ΙΑ΄ Παλαιολόγου

Στις 12 Απριλίου, ξεκίνησε ο βομβαρδισμός με τα κανόνια, που συνεχίστηκε αδιάκοπα σε όλο το διάστημα της πολιορκίας. Οι Βυζαντινοί δεν μπορούσαν να χρησιμοποιήσουν τα δικά τους κανόνια, που άλλωστε ήταν πολύ κατώτερα από τα τουρκικά, τα οποία είχαν τοποθετήσει πάνω στα τείχη για να βάλλουν εναντίον των πολιορκητών, αλλά γρήγορα διαπίστωσαν ότι κάθε βολή τους προκαλούσε ρωγμές στα ίδια τα τείχη. Ωστόσο η άμυνα τις πρώτες εβδομάδες ήταν αποτελεσματική.

Παράλληλα με την πολιορκία, την Βυζαντινή πρωτεύουσα μάστιζε και η πείνα και η κούραση από τις αλλεπάλληλες οθωμανικές επιθέσεις. Επιπλέον υπήρχε διχόνοια εν μέσω της πολιορκίας, με τους Βενετούς και τους Γενουάτες να διαπληκτίζονταν κατηγορώντας οι πρώτοι τους δεύτερους για συνεργασία με τον εχθρό.

Η πολιορκία είχε ήδη διαρκέσει πενήντα μέρες. Στο οθωμανικό στρατόπεδο επικρατούσαν φήμες, πιθανόν ψεύτικες, για την άφιξη πολυάριθμου χριστιανικού στόλου από τη Δύση, κάτι που ανάγκασε τον Μωάμεθ να εντείνει την προσπάθεια για κατάληψη της πόλης. 

Τοπογραφικός χάρτης Κωνσταντινουπόλεως κατά τη Βυζαντινή περίοδο. Βασική πηγή χάρτη R. Janin

Στις 21 Μαΐου, ο Σουλτάνος δια μέσου πρέσβη που απέστειλε στην Κωνσταντινούπολη, ζήτησε την παράδοση της Πόλης με την υπόσχεση ότι θα επιτρέψει στον Αυτοκράτορα και σε όσους το επιθυμούσαν να φύγουν με τα υπάρχοντά τους. Θα αναγνώριζε επίσης τον Κωνσταντίνο ως ηγεμόνα της Πελοποννήσου, ενώ θα εγγυόταν για την ασφάλεια και την περιουσία του πληθυσμού που θα παρέμενε στην πόλη. 

Ο Αυτοκράτορας, παρά την γενναιόδωρη πρόταση του Σουλτάνου, απάντησε: “Τὸ δὲ τὴν πόλιν σοὶ δοῦναι οὔτ’ ἐμὸν ἐστίν οὔτ’ ἄλλου τῶν κατοικούντων ἐν ταύτῃ, κοινῇ γὰρ γνώμῃ πάντες αὐτοπροαιρέτως άποθανοῦμεν καὶ οὐ φεισόμεθα τῆς ζωῆς ἡμῶν”, δηλαδή, “το να σου παραδώσω όμως την πόλη ούτε σε μένα επαφίεται ούτε σε άλλον από τους κατοίκους της, διότι με κοινή απόφαση οι πάντες θα αποθάνουμε αυτοπροαίρετα και δεν θα υπολογίσομε τη ζωή μας”.

Έτσι, μετά και την απάντηση του Κωνσταντίνου Παλαιολόγου, ο Μωάμεθ Β΄ κάλεσε πολεμικό συμβούλιο, ορίζοντας την επίθεση για την νύχτα της 29ης Μαΐου. 

Την Τρίτη το βράδυ, 29 Μαΐου, μεταξύ 01.00 και 02.00, ξεκίνησε η γενική τουρκική επίθεση. Μόλις δόθηκε το σύνθημα η πόλη υπέστη συνδυασμένη επίθεση και από τις τρεις πλευρές συγχρόνως. Οι Βυζαντινοί κατάφεραν να αποκόψουν τις υπόγειες σήραγγες απ’ όπου οι Τούρκοι προσπάθησαν να προσπεράσουν τα τείχη. Παρόλο που στις επιθέσεις οι Οθωμανοί ήταν αριθμητικά ανώτεροι, οι Βυζαντινοί τους απώθησαν αρκετές φορές προκαλώντας τους τρομερές απώλειες. 

Η είσοδος του Μωάμεθ Β΄ στην Κωνσταντινούπολη (πίνακας του Ζαν-Ζοζέφ Μπενζαμίν-Κονστάν, 19ος αιώνας).

Οι δύο πρώτες επιθέσεις αποκρούστηκαν. Όμως ο Μωάμεθ Β΄ οργάνωσε πολύ προσεκτικά την τρίτη και τελευταία επίθεση. Με ιδιαίτερη επιμονή οι Τούρκοι επιτέθηκαν κατά του μέρους των τειχών το οποίο ήταν κοντά στην πύλη του Αγίου Ρωμανού (Πέμπτον), όπου πολεμούσε και ο ίδιος ο Αυτοκράτορας. Ένας από τους κύριους υπερασπιστές της πόλης, ο Γενουάτης Ιουστινιάνης, τραυματίστηκε σοβαρά και εγκατέλειψε τον αγώνα. Ωστόσο, ακόμα και μετά από αυτή την επιτυχία, οι Οθωμανοί αδυνατούσαν να διασπάσουν την άμυνα και να μπουν στην Πόλη. 

Ο Αυτοκράτορας, πολεμώντας ως απλός στρατιώτης, έπεσε στην μάχη. Δεν υπάρχουν ακριβείς πληροφορίες για τον θάνατο του και για αυτό τον λόγο ο θάνατός του έγινε γρήγορα θέμα ενός θρύλου. Οι Τούρκοι δεν κατάφεραν να σπάσουν τη γραμμή άμυνας των τειχών, παρά μόνο όταν από εσωτερική προδοσία μπήκαν από την Κερκόπορτα και περικύκλωσαν τους αμυνόμενους.

Τις επόμενες μέρες ακολούθησαν σφαγές άμαχου πληθυσμού και λεηλασίες. Ένα μεγάλο πλήθος πολιτών κατέφυγε στην Αγία Σοφία, ελπίζοντας να βρει εκεί ασφάλεια, αλλά οι Τούρκοι διέρρηξαν την κεντρική πύλη και όρμησαν μέσα στην εκκλησία όπου έσφαξαν το πλήθος.

Κατά τη διάρκεια αυτών των ημερών χάθηκαν αναρίθμητοι πολιτιστικοί θησαυροί. Πολύτιμα βιβλία κάηκαν, κομματιαστηκαν ή πουλήθηκαν σε εξευτελιστικές τιμές. Ο ιστορικός Κριτόβουλος, που ανήκε στο οθωμανικό στρατόπεδο, αναφέρει ότι δεν υπήρξε στοιχειώδης οίκτος κατά τις λεηλασίες και η πόλη ερημώθηκε ολοσχερώς.

Η πτώση της Πόλης, σήμανε την έναρξη της Τουρκοκρατίας στην Ελλάδα, που θα διαρκούσε για 4 αιώνες.