Ιωάννης Σιδηρόπουλος*

Η παρέμβαση του ΝΑΤΟ το 1999 στη Ομοσπονδιακή Δημοκρατία της Γιουγκοσλαβίας (ΟΔΓ) αποτέλεσε ένα σημαντικό σημείο καμπής στις στρατιωτικές επιχειρήσεις μετά τον Ψυχρό Πόλεμο, αναδεικνύοντας την αυξανόμενη εξάρτηση από τη αεροπορική δύναμη ως κύριο μέσο πίεσης. 

Η Επιχείρηση «Allied Force», που ξεκίνησε στις 24 Μαρτίου 1999, αποσκοπούσε στο να αναγκάσει την κυβέρνηση του Σλόμπονταν Μιλόσεβιτς να αποσύρει τις στρατιωτικές της δυνάμεις από το Κόσοβο και να αποδεχτεί τους όρους του ΝΑΤΟ για μια πολιτική διευθέτηση. Σε αυτή την ασύμμετρη σύγκρουση, η Σερβική Πολεμική Αεροπορία (PVO) βρέθηκε αντιμέτωπη με έναν αντίπαλο με συντριπτική τεχνολογική και αριθμητική υπεροχή. 

Η επακόλουθη εμπλοκή παρέχει μια ενδιαφέρουσα μελέτη περίπτωσης για τον ρόλο της αεροπορικής ισχύος, την στρατιωτική ετοιμότητα και τις ασύμμετρες στρατηγικές άμυνας στον σύγχρονο πόλεμο.

Στρατηγικό πλαίσιο και η κατάσταση της PVO

Μέχρι τα τέλη της δεκαετίας του 1990, η PVO βρισκόταν σε κατάσταση επιχειρησιακής κατάπτωσης, μια σκιά του παρελθόντος ισχυρού της εαυτού, αντικατοπτρίζοντας την ευρύτερη οικονομική και πολιτική αναστάτωση που συγκλόνιζε την ΟΔΓ (που πια αποτελούνταν μόνο από τα ομοσπονδιακά κράτη της Σερβίας και του Μαυροβουνίου) μετά τη διάλυση της Σοσιαλιστικής Ομοσπονδιακής Δημοκρατίας της Γιουγκοσλαβίας (ΣΟΔΓ) στις αρχές της δεκαετίας του 1990. 

Η διάλυση της χώρας είχε ως αποτέλεσμα όχι μόνο μια σοβαρή συρρίκνωση της βιομηχανικής της βάσης, αλλά είχε επίσης στερήσει από τις ένοπλες δυνάμεις κρίσιμες εγκαταστάσεις που βρίσκονταν στις πρώην ομοσπονδιακές δημοκρατίες, οι οποίες πλέον ήταν ανεξάρτητες, ιδίως στην Κροατία και τη Βοσνία-Ερζεγοβίνη.

Επιπλέον αυτών των προκλήσεων, η ΟΔΓ υπέστη εκτεταμένες διεθνείς κυρώσεις που επιβλήθηκαν από το Συμβούλιο Ασφαλείας του ΟΗΕ το 1992, μετά την έκρηξη των πολέμων στη Βοσνία και την Κροατία. 

Οι κυρώσεις αυτές περιλάμβαναν εμπάργκο όπλων, περιορισμούς στο εμπόριο και χρηματοοικονομική απομόνωση, οι οποίες συνολικά κατέστρεψαν την οικονομία της χώρας. Οι κυρώσεις απέτρεψαν την ικανότητα του γιουγκοσλαβικού στρατού να συντηρήσει και να εκσυγχρονίσει τον εξοπλισμό του, καθώς η χώρα είχε αποκοπεί σε μεγάλο βαθμό από τις διεθνείς αγορές όπλων και αναγκαζόταν να στηρίζεται σε περιορισμένους εσωτερικούς πόρους.

Διαβάστε επίσης: DSA | Ολοκληρώθηκε με επιτυχία το Σχολείο 25000 “Drafting Production and Maintenance of NATO Standards” στο ΚΕΝΑΠ

Η επίδραση στην PVO ήταν ιδιαίτερα σοβαρή. Ως χώρα με ισχυρή ιστορικά εγχώρια αμυντική βιομηχανία, η (Σ)ΟΔΓ είχε παράγει διάφορα στρατιωτικά αεροσκάφη, όπως τα J-22 Orao και G-4 Super Galeb, αλλά εξαρτιόταν ακόμη από ξένους προμηθευτές για κρίσιμα εξαρτήματα όπως προηγμένα αεροηλεκτρονικά και σύγχρονα όπλα αέρος-αέρος. Η κατάρρευση των αλυσίδων εφοδιασμού λόγω του εμπάργκο σήμαινε ότι η Πολεμική Αεροπορία δεν μπορούσε να συντηρήσει σωστά τον στόλο της.

Με την έναρξη της αεροπορικής εκστρατείας του ΝΑΤΟ, τα κύρια μαχητικά αεροσκάφη της PVO αποτελούνταν από δεκαέξι MiG-29 Fulcrum, που είχαν αποκτηθεί από την ΕΣΣΔ το 1987–88. Ενώ το MiG-29 ήταν ένα ικανό αεροσκάφος τέταρτης γενιάς πολλαπλού ρόλου, ο στόλος της ΟΔΓ υπέφερε από κακή συντήρηση και απαρχαιωμένα συστήματα. 

Πολλά αεροσκάφη ήταν μη επιχειρησιακά λόγω έλλειψης ανταλλακτικών, ενώ αυτά που παρέμειναν λειτουργικά είχαν ξεπερασμένα αεροηλεκτρονικά, υποβαθμισμένες επιδόσεις ραντάρ και περιορισμένο απόθεμα πυραύλων αέρος-αέρος, όπως οι R-73 και R-27. Η εκπαίδευση των πιλότων είχε επίσης περιοριστεί σοβαρά, επηρεασμένη από την έλλειψη καυσίμων, με τις ώρες πτήσης ανά πιλότο να είναι πολύ χαμηλότερες από το πρότυπο του ΝΑΤΟ, μειώνοντας περαιτέρω την αποτελεσματικότητα των επιχειρήσεων.

Εκτός από τα μαχητικά αεροσκάφη, η ΟΔΓ διατηρούσε ένα ολοκληρωμένο σύστημα αεράμυνας που συνδύαζε πυραύλους επιφανείας-αέρος 2K12 Kub (SA-6 Gainful), συστήματα S-75 Dvina (SA-2 Guideline) και αντιαεροπορικά πυροβόλα. Ωστόσο, πολλά από αυτά τα συστήματα χρονολογούνταν από την εποχή του Ψυχρού Πολέμου και υπολείπονταν στην απαιτούμενη κινητικότητα και τα αντίμετρα ηλεκτρονικού πολέμου για να αντιμετωπίσουν τις προηγμένες δυνατότητες καταστολής αεράμυνας του ΝΑΤΟ (SEAD).

Διαβάστε επίσης: Defence Standardization Advice (DSA) | Συμμετοχή στο Συνέδριο “NATO Use of Civil Standards”

Προκλήσεις στην εξασφάλιση ανταλλακτικών από τη Ρωσία

Πέρα από τις γενικές δυσκολίες που προκαλούσαν οι κυρώσεις, υπήρχε και η ευρύτερη οικονομική και πολιτική αστάθεια στη Ρωσία—παραδοσιακός σύμμαχος και ο κύριος προμηθευτής προηγμένων στρατιωτικών αεροσκαφών της ΣΟΔΓ. Η δεκαετία του 1990 ήταν μια περίοδος βαθειάς κρίσης για τη Ρωσική Ομοσπονδία, η οποία σημαδεύτηκε από την οικονομική κατάρρευση που ακολούθησε τη διάλυση της ΕΣΣΔ και τις περιορισμένες δημοσιονομικές δυνατότητες που οδήγησαν τον ρωσικό αμυντικό τομέα σε παρακμή.

Παρόλο που η Ρωσία παρέμεινε υποστηρικτική προς την ΟΔΓ και αντιτάχθηκε στην παρέμβαση του ΝΑΤΟ, δεν βρισκόταν σε θέση να παράσχει ουσιαστική στρατιωτική βοήθεια. Η ρωσική αμυντική βιομηχανία αγωνιζόταν να επιβιώσει, πόσο μάλλον να προμηθεύσει ένα κράτος στο οποίο είχαν επιβληθεί κυρώσεις. Πολλοί από τους πρώην σοβιετικούς κατασκευαστές όπλων που είχαν προμηθεύσει την ΣΟΔΓ κατά τη διάρκεια του Ψυχρού Πολέμου, τώρα είτε είχαν χρεοκοπήσει, είτε βρίσκονταν πιά σε ανεξάρτητες χώρες ή γενικά δεν μπορούσαν να καλύψουν τις απαιτήσεις παραγωγής λόγω έλλειψης χρηματοδότησης από την κυβέρνηση.

Ακόμη και όταν η Ρωσία ήταν πρόθυμη να παράσχει υλικά με μυστικότητα, οι οικονομικές και πρακτικές προκλήσεις της μεταφοράς τους στην ΟΔΓ, ιδίως εν μέσω παρακολούθησης από τις δυτικές υπηρεσίες πληροφοριών και της εφαρμογής του εμπάργκο, καθιστούσαν αυτές τις προσπάθειες σε μεγάλο βαθμό μη αποδοτικές. 

Οι αναφορές δείχνουν ότι οι Γιουγκοσλάβοι προσπάθησαν να προμηθευτούν πυραύλους αέρος-αέρος, συλλογές αναβαθμίσεως αεροηλεκτρονικών και εξαρτήματα κινητήρων για τον στόλο των MiG-29, αλλά οι ποσότητες που αποκτήθηκαν ήταν ανεπαρκείς για να κάνουν ουσιαστική διαφορά στην επιχειρησιακή ετοιμότητα. Μέχρι το 1999, μόνο ένα μικρό μέρος αυτών των αεροσκαφών ήταν επιχειρησιακά ικανά, και ακόμη και αυτά υπέφεραν από σημαντικούς τεχνικούς περιορισμούς λόγω ετών παραμέλησης και πλημμελούς συντήρησης.

Η στρατηγική του ΝΑΤΟ και η αρχική φάση του αεροπορικού πολέμου

Η Επιχείρηση «Allied Force» του ΝΑΤΟ σχεδιάστηκε ως μια αεροπορική εκστρατεία υψηλής έντασης, με στόχο την εξουδετέρωση της στρατιωτικής υποδομής της ΟΔΓ, και παράλληλα την ελαχιστοποιήση των απωλειών των συμμαχικών δυνάμεων. Η συμμαχία ανέπτυξε ένα ευρύ φάσμα σύγχρονων μαχητικών αεροσκαφών, συμπεριλαμβανομένων των F-15C Eagles, F-16 Fighting Falcons, F/A-18 Hornets, αεροσκαφών κρούσεως Tornado IDS, Mirage 2000s, F-117 Nighthawks και βομβαρδιστών stealth B-2 Spirits, υποστηριζόμενα από αεροσκάφη AWACS (Airborne Warning and Control System) και EA-6B Prowlers για επιχειρήσεις ηλεκτρονικού πολέμου.

Το πρώτο κύμα επιθέσεων, στις πρώτες ώρες της 24ης Μαρτίου 1999, στόχευσε τα κέντρα διοίκησης και ελέγχου των ενόπλων δυνάμεων της ΟΔΓ, τα αεροδρόμια, τις εγκαταστάσεις ραντάρ και τα δίκτυα επικοινωνιών, με στόχο την εξουδετέρωση της ικανότητας της χώρας να συντονίσει την αεράμυνα της. 

Διαβάστε επίσης: EDA | Πιλοτικό εκπαιδευτικό σεμινάριο για την Ευρωπαϊκή Τυποποίηση στην Άμυνα

Δεδομένης της αεροπορικής υπεροχής του ΝΑΤΟ, η PVO αναγκάστηκε να υιοθετήσει μια στρατηγική αντίδρασης, αναπτύσσοντας τα MiG-29 σε μικρές ομάδες για να αναχαιτίσουν τα εισερχόμενα αεροσκάφη του ΝΑΤΟ, πετώντας όσο χαμηλότερα γινόταν και κερδίζοντας ύψος αιφνιδιαστικά μονο για πραγματοποίηση βολής. Ωστόσο, αυτές οι εμπλοκές αποδείχθηκαν αποτυχημένες λόγω των ανώτερων ικανοτήτων των αεροσκαφών του ΝΑΤΟ, ιδίως στον αγώνα εκτός οπτικού πεδίου (BVR), όπου η προηγμένη ικανότητα αεροπορικής επιτήρησης και ο πύραυλος AIM-120 AMRAAM έδιναν στις συμμαχικές δυνάμεις καθοριστικό πλεονέκτημα.

Επιχειρήσεις, αεροπορικές εμπλοκές και η απώλεια του στόλου των MiG-29 της Γιουγκοσλαβίας

Την πρώτη νύχτα των επιχειρήσεων, η PVO εξαπέλυσε αρκετές επιθέσεις μαχητικών MiG-29 από τις αεροπορικές βάσεις της Μπατάινιτσα και του Νις, σε μια απεγνωσμένη προσπάθεια να αναχαιτίσει τις μαζικές επιθέσεις του ΝΑΤΟ, οι οποίες περιελάμβαναν 600 αεροσκάφη (!) διαφόρων τύπων. Τα αποτελέσματα ήταν καταστροφικά για τις αμυνόμενες δυνάμεις. Ο Σμήναρχος Αριζάνοβ, που πετούσε το MiG-29 αριθ. 18112, καταρρίφθηκε από πύραυλο AIM-120 AMRAAM που εκτοξεύθηκε από ένα F-15C. 

Κατάφερε να εκτιναχθεί και να επιβιώσει. Το μοτίβο συνεχίστηκε σε όλη την εκστρατεία. Στις 26 Μαρτίου, δύο MiG-29, με πιλότους τον Σμηναγό Ραντοσάβλιεβιτς και τον Σμήναρχο Πέριτς, επιτέθηκαν σε αεροσκάφη του ΝΑΤΟ, αλλά καταρρίφθηκαν άμεσα από αμερικανικά F-15C. Στις 4 Μαΐου, ο Σμήναρχος Παυλόβιτς, διοικητής της 204ης Μοίρας Μαχητικών Αεροσκαφών, απογειώθηκε με ένα MiG-29, για να υπερασπιστεί την ιδιαίτερη πατρίδα του, το Βάλιεβο. Παρά την πλήρη επίγνωση της συντριπτικής υπεροχής του αντιπάλου, επιτέθηκε σε σχηματισμό πολυάριθμων αεροσκαφών του ΝΑΤΟ και καταρρίφθηκε από ένα F-16CJ.

Τα αεροσκάφη της PVO υπέφεραν από ξεπερασμένα συστήματα και έλλειψη αναγκαίων υλικών, με συχνές αστοχίες ηλεκτρονικού εξοπλισμού κατά τις εμπλοκές. Οι πιλότοι ανέφεραν ότι έχαναν τη λειτουργία του ραντάρ κατά τη διάρκεια της πτήσης, καθιστώντας αδύνατο τον εντοπισμό ή την εμπλοκή στόχων αποτελεσματικά. Υπήρχαν επίσης προβλήματα επικοινωνίας, καθώς οι ραδιοφωνικές ζεύξεις αποτυγχάναν ή παρεμποδίζονταν, αφήνοντας τους πιλότους χωρίς καθοδήγηση από τα κέντρα διοίκησης. Επίσης, τα συστήματα πυραύλων αστοχούσαν συχνά, με τους πυραύλους να μην εκτοξεύονται ακόμη και όταν οι στόχοι ήταν ‘κλειδωμένοι’. 

Διαβάστε επίσης: Γαλλία – Σερβία, απρόθυμη συμμαχία; | Μια διαφορετική προσέγγιση των προβληματικών εξοπλιστικών σχέσεων

Κάποια αεροσκάφη παρουσίασαν ολική αστοχία συστημάτων, αναγκάζοντας τους πιλότους να διακόψουν τις αποστολές και να οδηγηθούν σε αναγκαστική προσγείωση. Η σοβαρή έλλειψη επιχειρησιακών αεροσκαφών σήμαινε ότι οι πιλότοι πετούσαν κάτω από ακραίες συνθήκες, με κάποια αεροσκάφη να λειτουργούν πέρα από τα επιχειρησιακά όρια που συνιστούσε ο κατασκευαστής. Αυτές οι βλάβες, σε συνδυασμό με την τεχνολογική και τακτική υπεροχή του ΝΑΤΟ, άφησαν τους Γιουγκοσλάβους πιλότους με ελάχιστες πιθανότητες επιτυχίας στις αεροπορικές μάχες.

Ιδιαίτερα ενδιαφέρον είναι ότι, καθ’ όλη τη διάρκεια της εκστρατείας, οι Γιουγκοσλάβοι συνέχισαν τις αεροπορικές επιθέσεις κατά των θέσεων του UCK στο Κόσοβο, πετώντας σε πολύ χαμηλό ύψος και χρησιμοποιώντας αεροσκάφη J-21 και J-22, αποφεύγοντας τον εντοπισμό και κατάρριψη από το ΝΑΤΟ σε πολλές περιπτώσεις.

Στο τέλος της 78ήμερης Επιχείρησης «Allied Force», 11 από τα 16 MiG-29 είχαν καταστραφεί, περιλαμβανομένων έξι σε αεροπορικές μάχες και ενός που συνετρίβη λόγω τεχνικής βλάβης. Ακόμα τέσσερα βομβαρδίστηκαν στο έδαφος κατά τη διάρκεια επιθέσεων του ΝΑΤΟ (μαζί με άλλους τύπους όπως MiG-21, G-2, G-4, Mi-8). Τα υπόλοιπα αεροσκάφη κατέστησαν ακατάλληλα για λειτουργία λόγω της εξάντλησης των ανταλλακτικών και της καταστροφής της υποδομής συντήρησης.

Ο ρόλος της παραπλάνησης και των ασύμμετρων τακτικών

Αναγνωρίζοντας τη μάταιη προσπάθεια για ευθεία σύγκρουση με τις αεροπορικές δυνάμεις του ΝΑΤΟ, οι ένοπλες δυνάμεις υιοθέτησαν μια σειρά από τακτικές παραπλάνησης με στόχο την προστασία των υπολοίπων δυνατοτήτων τους και την παραπλάνηση των συστημάτων στόχευσης του αντιπάλου. 

Αυτά τα μέτρα περιλάμβαναν τη χρήση προπλασμάτων αεροσκαφών MiG-29 (mock-ups),  παραπλανητικών θέσεων SAM, την χρήση ραντάρ που είχαν αφαιρεθεί από καθηλωμένα αεροσκάφη (όπως τα ιρακινά MiG-23 που είχαν απομείνει στη Σερβία κατά τη διάρκεια της βαριάς συντήρησής τους, μετά την επιβολή του εμπάργκο όπλων στο καθεστώς του Σαντάμ το 1990) ως παραπλανητικών πηγών ραδιοεκπομπών, και τη στρατηγική μετακίνηση εγκαταστάσεων έγκαιρης προειδοποίησης.

Διαβάστε επίσης: Γαλλία | Το πρώτο μαχητικό αεροσκάφος Rafale F4.1 φτάνει στην αρχική επιχειρησιακή ικανότητα

Παρά το γεγονός ότι το ΝΑΤΟ κατάφερε να προσαρμοστεί σε αυτές τις τακτικές, υπήρξε κάποιος βαθμός επιτυχίας. Για παράδειγμα, αρκετά πλήγματα του ΝΑΤΟ στόχευσαν κατά λάθος ψεύτικα αεροσκάφη αντί για επιχειρησιακά μέσα. 

Ωστόσο, αυτές οι προσπάθειες δεν κατάφεραν να αλλάξουν τη γενικότερη στρατηγική πραγματικότητα. Η PVO, στερούμενη της αεροπορικής υπεροχής και αδύναμη να πραγματοποιήσει συνεχείς αεροπορικές επιχειρήσεις, εξουδετερώθηκε μέσα στην πρώτη εβδομάδα της σύγκρουσης, καταφέρνοντας μόνο να σώσει τα εναπομείναντα αεροσκάφη της τοποθετώντας στις υπόγειες αεροπορικές βάσεις της Σλάτινα (αεροδρόμιο Πρίστινας – Κόσοβο) και του Γκολούμποβτσι (Μαυροβούνιο), οι οποίες άντεξαν με επιτυχία ευθέα πλήγματα βομβών.

Συμπεράσματα

Οι εμπλοκές της PVO κατά του ΝΑΤΟ κατά τη διάρκεια της αεροπορικής εκστρατείας του 1999 υπογραμμίζουν τον κρίσιμο ρόλο της τεχνολογικής υπεροχής, της εφοδιαστικής ετοιμότητας και της στρατηγικής προσαρμοστικότητας στον σύγχρονο αεροπορικό πόλεμο. Παρά το γεγονός ότι οι Γιουγκοσλάβοι πιλότοι έδειξαν αξιοσημείωτο θάρρος και αποφασιστικότητα, οι προσπάθειές τους περιορίστηκαν τελικά από συστημικές αδυναμίες στον εξοπλισμό, την εκπαίδευση και τη στρατηγική. 

Οι ευρύτερες στρατηγικές επιπτώσεις της Επιχείρησης «Allied Force» εξακολουθούν να συζητούνται σε διπλωματικούς και στρατιωτικούς κύκλους. 

Η αεροπορική εκστρατεία, αν και πέτυχε τον άμεσο στόχο της, έθεσε σημαντικά ηθικά και νομικά ερωτήματα σχετικά με τη χρήση της βίας χωρίς την έγκριση του ΟΗΕ. Η εμπειρία της PVO το 1999 προσφέρει πολύτιμα διδάγματα για την ανάγκη εκσυγχρονισμού, την παρακολούθηση των εξελίξεων στη στρατηγική αεροπορικής άμυνας και τη σημασία των συμμαχιών στην αρχιτεκτονική σύγχρονης ασφάλειας.

Διαβάστε επίσης: Ρυθμίζοντας το ραγδαία αναπτυσσόμενο αμυντικό τεχνολογικό οικοσύστημα της Κύπρου | Επισκόπηση των νόμων και των κανονισμών για τις διασυνοριακές συμφωνίες και την τυποποίηση

*Δικηγόρος, LL.M, Non-resident Fellow στη Διπλωματική Ακαδημία του Πανεπιστημίου Λευκωσίας

**Οι απόψεις και/ή τα σχόλια που εκφράζονται στα άρθρα ανήκουν σε έκαστο συγγραφέα και δύναται να μην αποτελούν άποψη και/ή τοποθέτηση και/ή να υιοθετούνται ως έχουν από την εταιρεία και/ή τους διαχειριστές του ιστότοπου. Περισσότερα στους όρους χρήσης της ιστοσελίδας.