*Δρ. Νικόλας Ιωαννίδης

Εισαγωγή

Το δίκαιο θάλασσας αποτελεί ένα σημαντικό κλάδο του διεθνούς δικαίου, ο οποίος έχει αναπτυχθεί ραγδαία τις τελευταίες δεκαετίες. Ο κύριος λόγος που οδήγησε στην εξέλιξη αυτή είναι η πρόοδος της τεχνολογίας που δίνει τη δυνατότητα στα κράτη να ασκούν μεγαλύτερο έλεγχο επί θαλασσίων εκτάσεων, με κύριο σκοπό να εκμεταλλεύονται τους θαλάσσιους φυσικούς πόρους (ζώντες και μη ζώντες). 

Το βασικό κείμενο που διέπει τις θαλάσσιες υποθέσεις είναι η Σύμβαση ΟΗΕ για το Δίκαιο Θάλασσας 1982 («η Σύμβαση ΔΘ»), η οποία ήταν το αποκορύφωμα της Τρίτης Συνδιάσκεψης του ΟΗΕ που κράτησε εννέα χρόνια (1973-1982). Θεωρείται το «σύνταγμα των ωκεανών» και οι περισσότερες ουσιαστικές της διατάξεις είναι μέρος του διεθνούς εθιμικού δικαίου, κάτι που σημαίνει πως είναι δεσμευτικές και για τα μη συμβαλλόμενα κράτη. Ωστόσο, η Σύμβαση ΔΘ δεν είναι το μόνο συμβατικό κείμενο για το δίκαιο θάλασσας. 

Διαβάστε επίσης: Δρ. Νικόλας Ιωαννίδης | Διεθνές δίκαιο και ανάλυση εξελίξεων

Το 1958 στη Γενεύη είχαν συνομολογηθεί τέσσερις συμβάσεις (για τη χωρική θάλασσα και συνορεύουσα ζώνη, την ανοικτή θάλασσα, την αλιεία στην ανοικτή θάλασσα, και την υφαλοκρηπίδα, ενώ υπήρχε ένα προαιρετικό πρωτόκολλο για επίλυση διαφορών), οι οποίες βρίσκονται ακόμα σε ισχύ, αν και η Σύμβαση ΔΘ τις έχει υπερκεράσει σε μεγάλο βαθμό. Το παρόν άρθρο θα επικεντρωθεί στις θαλάσσιες  ζώνες και τη διαδικασία οριοθέτησης, ούτως ώστε να αποσαφηνιστούν βασικές έννοιες που χρησιμοποιούνται στον δημόσιο διάλογο.

Το καθεστώς των θαλασσίων ζωνών 

Αρχικά, θα πρέπει να σημειωθεί ότι οι θαλάσσιες ζώνες όπου τα κράτη δύνανται να ασκούν κυριαρχία/κυριαρχικά δικαιώματα/δικαιοδοσία είναι η χωρική θάλασσα, η συνορεύουσα ζώνη, η υφαλοκρηπίδα και η αποκλειστική οικονομική ζώνη («ΑΟΖ»). Πέραν από τις ζώνες αυτές υπάρχει ο διεθνής βυθός και η ανοικτή θάλασσα. Αφετηρία μέτρησης των θαλασσίων ζωνών είναι οι γραμμές βάσης που είτε θα ακολουθούν τη φυσική ακτογραμμή είτε, όπου η ακτή παρουσιάζει οδοντώσεις και βαθιές κολπώσεις, θα είναι, κατ’ εξαίρεσιν, ευθείες. Τα ύδατα που βρίσκονται μεταξύ των γραμμών βάσης και του χερσαίου εδάφους ονομάζονται «εσωτερικά» (π.χ. λιμάνια, λίμνες) κι εκεί το παράκτιο κράτος απολαμβάνει κυριαρχία.

Η χωρική θάλασσα είναι σύμφυτη με την κρατική κυριαρχία, δηλαδή δεν χρειάζεται να κηρυχθεί, και μπορεί να εκτείνεται το μέγιστο μέχρι τα 12 ναυτικά μίλια («ν.μ.» – 1 νμ = 1852 μέτρα) από τις γραμμές βάσης, χωρίς να αποκλείεται το εύρος της να είναι μικρότερο (π.χ. Ελλάς 6 ν.μ.). Στη ζώνη αυτή το παράκτιο κράτος έχει κυριαρχία, ενώ ο θεσμός της αβλαβούς διέλευσης επιτρέπει στα αλλοδαπά σκάφη να διαπλέουν τη χωρική θάλασσα χωρίς άδεια από το παράκτιο κράτος, αρκεί η διέλευση να γίνεται ταχέως και να μην τίθεται σε κίνδυνο η ασφάλεια του παράκτιου κράτους.

Διαβάστε επίσης: Νομική ανάλυση Συμφωνίας οριοθέτησης Αποκλειστικής Οικονομικής Ζώνης μεταξύ Ελλάδος και Αιγύπτου

Η συνορεύουσα ζώνη θα πρέπει να κηρυχθεί και είναι δυνατόν να φτάνει μέχρι τα 24 ν.μ. από τις γραμμές βάσης. Ωστόσο, το παράκτιο κράτος δεν έχει κυριαρχικά δικαιώματα/δικαιοδοσία στη ζώνη αυτή. Έχει μόνο δικαιώματα ελέγχου με σκοπό την πρόληψη παραβίασης ή/και τιμώρηση της παραβίασης της τελωνειακής, δημοσιονομικής, μεταναστευτικής ή υγειονομικής του νομοθεσίας. Υπάρχει, επίσης, η δυνατότητα κήρυξης αρχαιολογικής ζώνης πλάτους 24 ν.μ., όπου το παράκτιο κράτος μπορεί να ασκεί αρμοδιότητα επί των εκεί ανευρεθέντων αρχαιολογικών αντικειμένων.

Η υφαλοκρηπίδα, όπως και η χωρική θάλασσα, ανήκει εξ υπαρχής και αυτοδικαίως (ipso facto et ab initio) στο παράκτιο κράτος κι έτσι δεν χρειάζεται να κηρυχθεί. Σύμφωνα με τον κλασικό ορισμό, είναι η γεωλογική προέκταση της ξηράς κάτω από τη θάλασσα. Η Σύμβαση ΔΘ εισήγαγε κι ένα νομικό ορισμό, ο οποίος προνοεί ότι όλα τα κράτη έχουν υφαλοκρηπίδα μέχρι τα 200 ν.μ. ακόμα και αν δεν έχουν γεωλογική προέκταση (η πρακτική αυτή ονομάζεται «πλάσμα δικαίου»). Εάν, όμως, όντως  το χερσαίο έδαφος εκτείνεται υποθαλασσίως, τότε το εύρος της υφαλοκρηπίδας μπορεί να φτάσει στα 350 ν.μ.

Το παράκτιο κράτος έχει αποκλειστικά κυριαρχικά δικαιώματα επί των φυσικών πόρων της υφαλοκρηπίδας και κανένα άλλο κράτος δεν μπορεί να τα ασκεί χωρίς την άδειά του. Πάντως, θα πρέπει να τονιστεί ότι τα κυριαρχικά δικαιώματα είναι λειτουργικής φύσης (εξυπηρετούν τα οικονομικά συμφέροντα του κράτους) και είναι μειωμένης βαρύτητας σε σχέση με την κυριαρχία, η οποία επιτρέπει στο κράτος να ασκεί όλο το εύρος των αρμοδιοτήτων του.

Η ΑΟΖ είναι και αυτή μια ζώνη η οποία πρέπει να κηρυχθεί διά νόμου ή με σύναψη συμφωνίας οριοθέτησης και στην οποία το παράκτιο κράτος απολαμβάνει κυριαρχικά δικαιώματα και δικαιοδοσία σε σχέση με την εκμετάλλευση των φυσικών πόρων (ζώντων και μη ζώντων), αλλά και την παραγωγή ενέργειας από τα κύματα/υποθαλάσσια ρεύματα/άνεμο. Η ΑΟΖ περιλαμβάνει τόσο την υφαλοκρηπίδα όσο και την υπερκείμενη στήλη ύδατος. Ωστόσο, η ΑΟΖ δεν έχει απορροφήσει την υφαλοκρηπίδα κι έτσι παραμένουν δύο διακριτές ζώνες. 

Θαλάσσιες οριοθετήσεις

Για να είναι τα κράτη σε θέση να ασκήσουν ανεμπόδιστα τα προεκτεθέντα δικαιώματα, θα πρέπει να καθοριστεί επακριβώς το απώτατο σημείο μέχρι το οποίο δικαιούνται να ασκούν δικαιοδοσία. Συνεπώς, σε περίπτωση που δύο ή περισσότερα κράτη διεκδικούν μέρος της ίδιας θαλάσσιας περιοχής θα πρέπει είτε να προχωρήσουν σε συμφωνία οριοθέτησης ή να προσφύγουν σε ένα διεθνές δικαιοδοτικό μηχανισμό, ο οποίος θα επιφορτιστεί με τη χάραξη του θαλασσίου ορίου μεταξύ των διαδίκων. Σημειώνεται πως σε περίπτωση επικαλυπτόμενων διεκδικήσεων/δικαιωμάτων, αν δεν υπάρξει οριοθέτηση, τότε το όριο που αξιώνει κάθε κράτος για τις θαλάσσιες του ζώνες δεν μπορεί να είναι οριστικό.  Οι μέθοδοι/αρχές οριοθέτησης είναι δύο: α) μέση γραμμή/ίση απόσταση (τα δύο κράτη μοιράζονται εξίσου τον σχετικό θαλάσσιο χώρο) και β) αρχές ευθυδικίας (συνυπολογίζονται όλες οι περιστάσεις και πιθανόν να μην οδηγήσει σε μέση γραμμή). 

Από το 2009 και εντεύθεν, τα διεθνή δικαστήρια στις υποθέσεις οριοθετήσεων χρησιμοποιούν την προσέγγιση των «τριών σταδίων»: 1) χάραξη προσωρινής μέση γραμμής/γραμμής ίσης απόστασης 2) εξέταση σχετικών περιστάσεων που δυνατόν να δικαιολογούν τροποποίηση της αρχικώς χαραχθείσας μέσης γραμμής/γραμμής ίσης απόστασης 3) διασφάλιση πως το αποτέλεσμα μετά το δεύτερο στάδιο δεν είναι δυσανάλογο.

Καταληκτικές παρατηρήσεις

Όπως γίνεται αντιληπτό, το δίκαιο της θάλασσας είναι αρκούντως σημαντικό για τη διεθνή κοινότητα και δη για τα παράκτια και νησιωτικά κράτη. Άρα, εάν τα κράτη αυτά επιθυμούν να σχεδιάσουν μια σοβαρή θαλάσσια πολιτική θα πρέπει να εντρυφήσουν στους σχετικούς κανόνες. Γενικά, θα πρέπει να έχουμε υπ’ όψιν ότι μόνο στη χωρική θάλασσα το παράκτιο κράτος έχει κυριαρχία. Στην υφαλοκρηπίδα και την ΑΟΖ έχει μόνο λειτουργικής φύσης κυριαρχικά δικαιώματα/δικαιοδοσία, ενώ στη συνορεύουσα ζώνη δικαιώματα ελέγχου. 

Η χωρική θάλασσα και η υφαλοκρηπίδα υφίστανται εξ υπαρχής, ενώ συνορεύουσα ζώνη και ΑΟΖ χρειάζεται να κηρυχθούν. Επίσης, για να θεωρηθεί οριστικό και αντιτάξιμο έναντι τρίτων το εξωτερικό όριο μιας θαλάσσιας ζώνης θα πρέπει προηγουμένως να επιτευχθεί συμφωνία οριοθέτησης ή οριοθέτηση κατόπιν δικαστικής απόφασης. Κατά τη διαδικασία οριοθέτησης χρησιμοποιούνται οι μέθοδοι της μέσης γραμμής/ίσης απόστασης και η ευθυδικία, ενώ τα διεθνή δικαστήρια εφαρμόζουν την προσέγγιση των «τριών σταδίων».

*Διδάκτωρ Δημοσίου Διεθνούς Δικαίου (University of Bristol)

Διαβάστε επίσης: Οι ΗΠΑ αποδοκιμάζουν τουρκικές ενέργειες σε περιοχές με δυνητική δικαιοδοσία Ελλάδας, λένε ελληνικές πηγές